Prof. Dr. Erinç Yeldan, iktidarın kemer sıkma siyasetinin tesirleri ve ekonomik beklentilere ait vakte yayılmış uzun bir sakinlik ve vasatlaşma yaşandığının altını çizdi.
Yeldan’ın Birgün’den Havva Gümüşkaya’ya verdiği röportaj şöyle:
2020’nin başında 2026’da tek haneli enflasyona inileceği belirtilmişti, ama artık bu gayenin ötelendiğini görüyoruz. Hükümet enflasyon konusunu ciddiye almıyor mu? Ya da hakikaten başarılamayan bir gayret mi var?
Türkiye’de enflasyonun her şeyden evvel bir sonuç olduğunu hatırlamamız lazım ve bu sonuç iktisat içerisindeki daha doğrusu bütün politik iktisat, siyaset dahil iktisattaki dengesizliklerin yapısal problemlerin tıkanıklıkların çatışmaların sınıf çatışmalarının bir eseri bir tezahürü.
‘POLİTİKALARLA ÇÖZÜLECEK BİR PROBLEM DEĞİL’
Sanıldığı üzere sadece nakdî siyasetlerle çözülebilecek bir sorun değil.Türkiye’deki enflasyonun temelinde siyasi ve ekonomik dengelerin birbirine sıkı sıkıya bağlı olduğunu görüyoruz. AKP’nin iktidarda olduğu son 22 yılda, bir rant iktisadına dayalı kalkınma modeli benimsedi.
Unutmayalım ki AKP bir koalisyon hükümetidir: cemaatler ve şirketler koalisyonu. AKP’den evvel Özal da aslında güya tek partili yahut 12 Eylül faşizminin uzantısı olarak güya tek görüş iktidardaymış üzereydi. Ama Özal’ın kurduğu ANAP da kendi içerisinde cemaatleri, MHP’yi yalnızca siyasi görüş olarak değil birer iktisadi güç olarak değerlendirmeliyiz, hem cemaatleri, hem ulusal ve memleketler arası monopoller ve onların uzantıları farklı çıkar kümelerini bir potada yürütüyordu. O da 1970’lerin koalisyon hükümetlerinin bir devamıydı. Artık bahse bu biçimde baktığımız vakit ben itinayla şunun altını çiziyorum: AKP bir koalisyon hükümeti. Çıkar kümelerinin koalisyonu ve bu çıkar kümelerinin bir ortada tutulabilmesi için AKP iktisat yönetiminin daima olarak rant çıkar ve yandaş kümelere aktaracağı bir iktisadi kaynak iktisadi artık yaratmak zorunda.
‘YENİ RANT KAYNAKLARINA YÖNELİNDİ’
Bu modelde, sermaye kümelerinin ve cemaatlerin koalisyonu, yani çıkar kümelerinin ekonomik sisteme hakim olduğu bir yapı oluştu. AKP, bu kümeleri bir ortada tutabilmek için kamu kaynaklarını daima olarak belli çıkar etraflarına aktarmak durumundadır. Bu transfer, uzun vadede sürdürülemez hale geldiğinde ise inşaat, imar ve spekülatif finansal süreçler üzerinden sağlanan yeni rant kaynaklarına yönelindi.
Ancak bu, kaynakların iktisada üretken bir biçimde katkı sağlamaması manasına geliyor. İnşaat bölümündeki ağırlaşma, aslında büyüme datalarına olumlu yansısa da bu yatırımlar gerçek manada verimliliği artırmıyor. Tam bilakis, gerçek üretim ve inovasyona dayanmayan bu iktisat siyaseti, enflasyon yaratıcı bir döngüye sebep oluyor. Enflasyonu sırf rakamsal gayelerle dizginlemek de mümkün olmuyor; zira asıl problem yapısal bir dönüşüm gerçekleştirememek. Türkiye iktisadının üretim tabanı zayıf; katma bedeli yüksek üretim yapılmadığı sürece enflasyonu denetim altına almak da zorlaşıyor.
’22 YILLIK KOALİSYONUN BİR ORTADA TUTULMASININ BEDELİ’
Enflasyonu düşürmeyi değil AKP kendi yandaş etraflarına kaynak aktarmaya öncelik veriyor, vermek zorunda… Bunu bir ciddiyetsizlik değil AKP’nin esasen mevcudiyetini borçlu olduğu koalisyon iştirakinin zarurî harcamaları, zarurî israfı olarak değerlendirmeliyiz. Enflasyon da işte 22 yıllık bu koalisyonun bir ortada tutmasının muvaffakiyetinin bedeli olarak karşımıza çıkıyor.
AKP enflasyonla çaba etmeyi elbette birinci sıraya alamıyor zira birinci sırada bu enflasyonun özellikle kaynağını oluşturan çıkar çatışması ve rant transfer düzeneğinin kendisi var.
Yani, AKP’nin koalisyonu sürdürebilmek ismine kaynak transferine devam etmesi zaruriliği var diyorsunuz. Lakin bir yandan da halk dayanağını önemli manada kaybetmiş görünüyor. Bu durum nasıl sürdürülebilir? Dayanağı tekrar kazanması için bir adım atması mümkün mü?
Halk takviyesini kaybetmiş bir iktidar için bu mecburî, lakin mevcut koşullarda çok kısıtlı bir hareket alanı var. Mehmet Şimşek’in uygulamaya koyduğu “rasyonel para politikaları” da aslında dış finansmanı tekrar çekmeye çalışmakla alakalı. AKP’nin düşük faiz siyasetine dayalı iktisat idaresi, Türkiye’nin yurt dışından sermaye çekebilme kapasitesini epey zayıflattı. Enflasyonist siyasetler, yüksek dış borçlanma ve ulusal para ünitesindeki paha kaybı, yabancı yatırımcıların itimadını sarsmış durumda.
AKP, geçmişte seçim devirlerinde halkın alım gücünü artırıcı süreksiz tahliller sundu; taban fiyat artırımları yahut çeşitli toplumsal yardımlar üzere. Öteki makyajlanmış müdahaleler, tahminen kırsal kesite ait müdahaleler… Bunlar tek başına ne AKP’nin oy tabanını genişletmeye kâfi olacaktır ne de Türkiye iktisadının mevcut istikrarsız, çaltantılı kırılgan görünümü altında bunlara müsaade edebilecek pozisyondadır.
‘HİÇ KİMSE İNANDIRICI BULMUYOR’
Gerçek manada halkın refahını artırmak, fakat yüksek katma bedelli üretime geçmek ve gelir dağılımını güzelleştirmekle mümkün.
Hep bir iki sene duyarız. İki senede Türkiye’ye milyar dolarlar gelecektir, kaynağı değişir; doğalgaz bulunur, bir yerler satılır… Ben çok net hatırlıyorum, 2000ler daima Türkiye’ye 25 milyar dolar gelecek ve enflasyon tek haneli sayılara düşecek, büyüme süratimiz da yüzde 5 olacak manşetleri ile geçti… Türkiye neredeyse 30 yıldır önümüzdeki 2 yılın bu vaatleriyle geçiyor ve hiç kimse de bunları inandırıcı bulmuyor.
‘MİSTİK KAVRAMLAR ORTAYA ÇIKTI’
O nedenle Merkez Bankası raporlarında da ‘ezoterik’ kelam oyunu ile geçiştirilen beklentilerin yönetimi, fiyatlama davranışlarının düzeltilmesi üzere mistik kavramlar ortaya çıktı. Bunlar memleketler arası iktisat yazılımındaki tanımlar ama Türkiye’deki kullanımında artık içeriği boşaltılmış anlamsız kelam kümesi haline geldi. Yapısal ıslahat kavramı da öyle… Her kedere dava bir ilaçmış üzere.
Financial Times’ta okudum, Türkiye şartlarını uyarıyorum yani merkez bankası o kadar artık fonksiyonunu manasını yitirmiş vaziyette ki Yıldız Savaşları sinemasındaki JEDI şövalyeleri zihninize müdahale yapacakmış üzere beklentilerinizi yönetim edecek. Nasıl yönetim edecek? JEDI Merkez bankacılığı diye söz edebileceğimiz bir garip karmaşa ortaya çıktı. Halbuki beklentilerin yönetimi lakin ve fakat dengeli bir maliye siyaseti ve bunları destekleyecek üstyapı, türel sistem ile lakin bu enflasyonist dinamiklerin gerisindeki yapısal yapışkanlığın kaldırılması mümkün olabilecek.
‘ASGARİ FİYAT, MASA KURULMADAN TARTILMAYA AÇILDI’
Beklentiye yönelik fiyat artırımları konusu daha Minimum Fiyat Masası kurulmadan gerek Merkez Bankası gerek diğer kurumlar tartışmaya açıldı. Bu türlü bir durum kelam konusu olabilir mi?
Merkez Bankası’nın yaklaşımı aslında Türkiye’nin neo-liberal siyasetlerinin bir uzantısı. Kendi fonksiyonunu sadece “fiyat istikrarını sağlamak” olarak tanımlıyor ve bu misyonun dışında kalan döviz kuru, kredi dağılımı üzere mevzularda karar almıyor. Lakin enflasyonun ana nedeni olarak fiyat artışlarını gaye göstermesi, toplumun geniş kısımlarının refahını etkileyen bu büyük sorunu sadece bir rakamsal problemden ibaret görmek manasına geliyor.
‘EN VARLIKLI YÜZDE 20, YÜZDE 30 ENFLASYON YAŞIYOR’
Biraz daha derinlemesine baktığımızda, Türkiye’de en fakir %20’lik kesitin yaşadığı enflasyon oranının %77 üzere yüksek bir seviyeye ulaştığını görüyoruz. Buna karşılık en güçlü %20’lik kesim %30 oranında enflasyon yaşıyor. Bu da bize enflasyonun nasıl bir adaletsizliği derinleştirdiğini gösteriyor. Merkez Bankası’nın bu tıp telaffuzlar geliştirmesi, toplumsal olarak kabul edilemez. Besin, kira, ulaşım üzere temel masraflardaki fiyat artışları, işçi bölümün yaşadığı gerçek enflasyonu ortaya koyuyor. Lakin enflasyonun altında fiyat artışları sunulması, adeta bu kesiti toplumsal dışlanmaya itiyor ve mevcut eşitsizlikleri daha da keskin hale getiriyor.
Elimizdeki çalışmalar Türkiye’deki enflasyonun arkasında birinci olarak yüksek kâr marjının olduğunu ikinci olarak da evet bozulan beklentiler olduğunu gösteriyor. Ancak bu beklentilerin bozukluğu da AKP’nin idare stilinden, hukukun, liyakatin tahrip edilmesinden, kontrol düzeneğinin tahrip edilmesinden kaynaklanıyor. 2024 için yüzde 34 iddiayla başlayıp 10 puan yukarda yüzde 44 iddiayla bitirdiği vakit yani, bu yeni 10 puanlık artışını 2025 için 7 puanlık artışın 2026 için tekrardan çift haneli 3 puanlık artışın gerisindeki tek nedeni ‘ücretli kesite yapılan zamlardır’ diye kendini aklamaya çalışması yani iktisadi ve siyasi ahlak açısından kabul edilebilir olgu değil.
Daron Acemoğlu’nun açıklamalarıyla verimlilik tartışmaları başladı. Verimlilik artışları fiyatlara nasıl yansıyor? Türkiye’de bu mevzuda nasıl bir tablo ile karşı karşıyayız?
Türkiye’de genel olarak verimlilik artışlarının sermaye ve finans kısmına yansıdığı, işçi kısımların bu artıştan gereğince yararlanamadığı artık hepimizin yakından bildiği gerçekler. Bu, Türkiye üzere etraf ekonomilerinde sıklıkla karşılaşılan bir tablo. Üretkenliğin sürdürülebilir bir biçimde artması için güçlü bir sanayi ve teknoloji altyapısı gerekiyor. Ama Türkiye’de, sermaye kısmı ile işçiler ortasındaki verimlilikten yararlanma dengesizliği çok besbelli. Bu durum, sendikaların zayıf olduğu ve iş gücü piyasasının kesimli yapısının hakim olduğu bir ortamda daha da sertleşiyor.
‘ARJANTİN, MEKSİKA, GÜNEY AFRİKA DA BÖYLE’
İşçi fiyatlarının daima olarak baskılandığı güdük endüstrileşme modeli olarak Türkiye’nin kendi sürdürebilir verimlilik artışını kurgulayamamış olması elbette çok beklenen bir sonuç. Türkiye’de bu tarihçe içerisinde yalnız değil. Benzeri ekonomilere bakarsanız Arjantin de bu türlü, Meksika da bu türlü, Güney Afrika da bu türlü. Yani global kapitalizmin etraf iktisadında yer alan iktisatların kapitalizmin eşitsiz gelişme maddelerinin doğal uzantısı. Lakin bu bir çaresizlik hikayesi değil kuşkusuz. Türkiye’nin kalkınma planları devrinde bu fevkalâde konjonktürün yarattığı olguların dışında kendi sürdürülebilir büyüme hikayesini yarattığı devirler oldu. 1960 sonrası üzere o devrin sendikalı fiyatları bu verimlilikten daha fazla yararlanabilirken ve biraz da o vaktin özel şartları içerisinde sermaye kısmı sendikal hareketlere daha hoşgörülü davranmaya itilmişken artık bu türlü olgu da yok.
‘EMEKÇİNİN TOPLU PAZARLIK GÜCÜ ZAYIFLIYOR’
Türkiye’deki iş gücü piyasasının, örgütsüzlük ve esnek çalışma kurallarının yaygınlaşması nedeniyle işçilerin toplu pazarlık gücü zayıflatılıyor. Bunun sonucu olarak, mümkün bir verimlilik artışı ya da büyüme, işçilerin fiyatlarına yansımıyor, sermaye ve bilhassa finans kısmında ağırlaşıyor. Bu dengesizlik, sırf bireylerin ekonomik refahını değil, tıpkı vakitte iktisadın uzun vadeli sürdürülebilirliğini de tehdit ediyor.
Son olarak, Türkiye’nin mevcut ekonomik durumunda halk kesitleri çoklu bir kıskaca alınmış durumda. Borçluluk, düşük fiyatlar, hayat pahalılığı… Bütünlüklü baktığımızda nasıl bir Türkiye iktisadı ile karşı karşıyayız? Bu ekonomik krizin geleceğini nasıl görüyorsunuz?
Bugün Türkiye’nin içinde bulunduğu kriz, klasik manada büyük çöküşlerle tanımladığımız bir kriz değil; daha fazla, vakte yayılmış bir “durgunluk” krizi. Korkut Boratav hocanın ‘çürüme’ olarak tabir ettiği bir vasatlaşma süreci. Bu sakinlik, toplumda genel bir ümitsizlik, ekonomik belirsizlik ve gelecek beklentilerinde önemli bir düşüş yaratıyor. İşsizlik ve yoksulluk artarken, gelir dağılımındaki bozulma toplumun geniş kısımlarını tesiri altına alıyor.
‘ENFLASYON MAKSADININ DAİMA REVİZE EDİLMESİ İNANÇ KAYBINI ARTIRIYOR’
Sigortalı tam istihdamlı, toplumsal haklarıyla bir arada yaratılan istihdam biçimlerinin giderek ortadan kaybolması ve insanların görüşlerini, umutlarını, hedeflerini lisana getirecek siyasi sistemin mevcudiyetini yitirmesi, hukuksal yolların artık siyasallaşarak kapanması aslında krizin kendisi.
Hükümetin enflasyon amaçlarını daima olarak revize etmesi, Merkez Bankası’nın kendi kestirimlerini tutturamaması, toplumda itimat kaybını artırıyor. Bu kriz, yalnızca ekonomik sayılarla tabir edilen bir çöküş değil, birebir vakitte insanların ekonomik sistemin bir modülü olarak kendilerini var edemediği bir ortam.
Ne yazık ki bu krizin her sene yenilenmesini, rastgele bir değişiklik ve umut verici atılım olmadan bu sistemin daima olarak eşitsizlik, güvensizlik, adaletsizlik ve yoksulluk yaratmasını seyrediyoruz. Bunun ismi kriz işte. Türkiye alışık olduğumuz bir halde olağandışı bir çökme ve muazzam bir finansal krizde değil, lakin artık vakte yayılmış, sakinlik olarak daima konutumuzda hissettiğimiz olgu biçiminde.