Aşağıdaki fotoğrafa bakın lütfen, 2017 yazında Çanakkale Kordon’da bir turist poz vermiş. Değişik yanı tabeladaki fiyatlar; pizza-patates-içecek 6 lira, tavuk şinitzel 8 lira, karışık ızgara 10 lira… Şimdinin 50 katı diyebiliriz. Aslında fotoyu toplumsal medyada bir arkeoloji sitesi paylaşmış ve altına şöyle yazmışlar: Fiyatlar arkeolojik denilebilir ya da en azından tarihi…
AYLIK ENFLASYON ONLARCA ÜLKENİN YILLIĞINDAN DAHA FAZLA
Ocak ayında enflasyonda dünya üçüncüsü (Zimbabwe ve Güney Sudan’ın ardından) olduk, birden fazla ekonomik göstergede olduğu üzere… Bizim Ocak ayı enflasyonumuz dünyada onlarca ülkenin yıllık enflasyonundan daha fazla… Arjantin’den bile daha yüksek aylık enflasyonumuz var.
Beğenilecek toplumsal ve ekonomik siyasetler uygulamıyor ama Arjantin’de Devlet Başkanı Javier Milei, göreve gelmesinden beri birinci kere enflasyonu iki haneli orana düşürdü ve iş başındayken en düşük seviyeyi gördü. Aralık’ta yıllık yüzde 118 olan enflasyon Ocak’ta yüzde 87,5’e geriledi. Arjantin’de geçen Nisan’da enflasyon yüzde 292’ye çıkmıştı.
İlginç olanı yıllar uzunluğu hiper-enflasyonla anılan ülkede aylık enflasyon, Ocak ayında yüzde 2,2’ye gerileyerek 2020 ortasından bu yana en düşük düzeyine geriledi.
Türkiye’de ise, Ocak enflasyonu TÜİK’e nazaran; yüzde 5,03’e yükseldi. Yıllık enflasyon 2,26 puan düşüşle gerilemeyi sürdürdü ve yüzde 42,12 oldu. Lakin, böylesine acı bir reçetenin uygulandığı, başta dar gelirliler olmak üzere tüm kısımların bedel ödediği bir periyotta yüzde 5 aylık enflasyon çok yüksek… Bu aylık oran dünyada tam 132 ülkenin yıllık enflasyonunun üzerinde…
Bir de bu oran TÜİK’in… Ne kadar inanılır tartışmalı… Aylık enflasyon İstanbul Ticaret Odası’na (İTO) nazaran, yüzde 5,16, İstanbul Planlama Ajansı’na (İPA) nazaran 7,1, Enflasyon Araştırma Grubu’na (ENAG) nazaran ise yüzde 8,22…
‘ASGARİ FİYATIN OCAK’TAKİ KESİNTİ VE ENFLASYON KAYBI 5.000 TL’Yİ GEÇİYOR’
DİSK AR, Fiyat Kayıpları İzleme Raporu’nda diyor ki;
“- Ocak ayındaki yüzde 5,03 olarak açıklanan enflasyonun emekçi fiyatlarında yarattığı kayıp 37,7 milyar TL, memur maaşlarındaki kayıp 17,7 milyar TL, emekli aylıklarındaki kayıp ise 14,3 milyar TL olarak gerçekleşti. Emek gelirlerindeki aylık toplam kayıp ise 69,8 milyar TL olarak hesaplandı.
– Taban fiyat daha cebe girmeden enflasyon karşısında 1.112 TL eridi. Taban fiyatın Ocak 2025’teki kesinti ve enflasyon kaybı 5.000 TL’yi geçiyor. Minimum fiyatın 1,5 katını alanların aylık gelirinin 4’te 1’i daha cebe girmeden kesinti ve enflasyona gitti.”
Fiyatlar neden artıyor? Kur artışı yavaşladı, ithal enflasyondan kelam etmek güç. ABD Doları, 2024 başından Şubat ortasına kadar olan 13,5 ayda lira karşısında yüzde 19,5 paha kazandı. O denli 2023 yılında olduğu üzere yüzde 61 ya da 2022’deki yüzde 41 üzere fahiş oranlarda kur artışı yok.
Para arzındaki artış da yıllık bazda enflasyonun altında seyrediyor. Dolanımdaki para ve vadesiz mevduattan oluşan dar manada para arzı (M1) Şubat prestijiyle yıllık yüzde 23, vadeli mevduatın da eklendiği M2 para arzı yüzde 27,5, repo, fonlar, menkul pahaların de dahil olduğu geniş manadaki para arzı M3 ise yüzde 38 arttı.
M1 para arzı 2022 sonu ile 2024 sonu ortasındaki iki yılda yüzde 102, 2020 ile 2022 ortasında ise yüzde 156 artmıştı. Enflasyonun nedenlerinden biri olan para basma periyodu de geride kaldı, diyebiliriz
Bir ekonomist, toplumsal medyada şöyle yazmış, yanıt burada yatıyor:
“- Geçtiğimiz hafta 400 liraya yıkattığım arabayı bugün 600 liraya yıkattım, ‘yüzde 50 artırımı neye nazaran yaptınız’ dedim, karşılık yok.
– 1.600 liraya aldığım pantolonu terziye götürdüm, kolay bir paça kısaltma işine 500 lira istedi. ‘Neye nazaran bu fiyat’ dedim yanıt yok.
– Kızın okul kaydını tamamladık, geçtiğimiz yıla nazaran yüzde 75 artırım yapmışlar. Bırakın o ((ÜFE+TÜFE)/2)+5 palavrasını. Neye nazaran dedim yanıt yok.
– Akaryakıt almaya gittim bir beyefendi sıradaydı yıkama suyu ve köpük jetonu alıyordu. Jeton başına 75 TL ödedi. 2020’de bu jetonlar 1 liraydı. ‘Neye nazaran yüzde 7.500 arttı fiyat’ dedim yanıt yok.”
HERKES BAŞINA NAZARAN FİYAT ARTIŞI YAPIYOR VE KONTROL DE YOK
Evet, herkes başına nazaran fiyat artışı yapıyor ve kontrol de yok. Tüketici ve üreticilerin algıladığı enflasyon ile TÜİK’in açıkladığı enflasyon ortasında büyük fark var. Prof. Dr. Burak Arzova’nın dediği üzere, “Herkes fiyatlama davranışlarını kendi algıladığı, kendi yaşadığı enflasyona nazaran yapıyor.”
Toplumda yüksek seviyede “beklenti enflasyonu” var. Tüketiciler, işletmeler ve piyasa iştirakçilerinin gelecekteki enflasyonun ne olacağına dair iddiaları mevcut enflasyonun çok üzerinde…
Kira fiyatlarına bakalım: Önlenemez bir biçimde artıyor, Ocak ayında TÜFE alt kalemlerinde en çok fiyat artışı yüzde 8.66 ile kirada oldu. Bunda Ocak ayının mukavelelerin yenilendiği ay olmasının büyük katkısı var. Ocak prestijiyle yıllık artış 101 oldu, 2023-24 ortası yıllık artış ise yüzde 112’ydi.
ALGILANAN ENFLASYON FAİZİN ÜZERİNDE OLUNCA, FAİZ TESİRLİ OLMUYOR
Algılanan enflasyon, TÜİK’in resmi enflasyonunun ve daha da değerlisi TCMB’nin siyaset faizinin üzerinde olunca, faiz silahı da işe yaramıyor. Faiz enflasyonu aşağı çekmekte bir araç olarak kullanılamıyor.
Aşağıdaki Financial Times gazetesinin grafiğinde, Türkiye’de faizlerin aşağı çekildiği “Nas döneminde” enflasyonun nasıl çığrından çıktığını ve daha sonra faiz artışlarıyla düştüğünü görebiliriz.
Bu noktada Rusya’ya bakmak lazım. Elbette, yüksek faiz âlâ bir şey değil.
Borçlanma maliyetlerini artırıyor, bireyler ve işletmeler üzerinde ağır finansal yük oluşturuyor, tüketici harcamalarını sınırlayarak ekonomik büyümeyi yavaşlatıyor. Fakat, enflasyon ondan beter ve kısaca gelir adaletsizliği ve fakirleşmenin tepe yapması demek.
RUSYA VE ÖBÜRLERİ NE YAPTI? FAİZ SİLAHINI NASIL KULLANDI?
Rusya yaptırımlara ve savaş iktisadına karşın yüksek faiz ile enflasyonu denetim altında tutabiliyor. Şubat ortasındaki toplantıda Merkez Bankası faiz değişikliği yapmadı ve yüzde 21’de bıraktı. Rusya’da resmi enflasyon yıllık yüzde 9,9’a çıktı. Aralık’ta yüzde 9,5’ti. Ocak enflasyonu Ukrayna savaşı başladığından beri en yükseğinde, enflasyonist baskı sürüyor.
Bu nedenle Merkez Bankası, Mart toplantısında bir faiz artırımının daha sinyalini verdi. Zira savaşa gitgide daha fazla para gidiyor. Uzmanlar gerçek enflasyonun yüzde 20 civarında olduğunu söylüyor lakin siyaset faizinin yüzde 21 olması burada ehemmiyet kazanıyor.
Diğer yandan savaşın sona erme ihtimali güçleniyor. ABD Başkanı Donald Trump ile Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin ve Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy arasında planlanan müzakereler için hazırlıklar sürüyor.
Yaptırımlara karşın, çeşitli ülkelere ilişkin tankerleri kullanarak gölge filo kuran, başta Çin olmak üzere petrol satışını sürdüren Rusya, savaşın sona ermesiyle ve akabinde Batı’nın yaptırımları hafifletmesiyle ihracatını daha da güçlendirebilir, finansal piyasalara tekrar erişim sağlayabilir. Esasen bu beklentiyle, Rus Rublesi, Şubat ortasında beş ayın en yüksek düzeyine çıktı. Moskova Borsası, Şubat başından beri yüzde 9 yükseldi.
Yine Financial Times’ın grafiğine bakalım, Rusya’da siyaset faizinin enflasyonu nasıl baskıladığını görebiliriz. Yalnızca Rusya değil alışılmış, pandemi sonrası azgınlaşan enflasyona karşı tüm ülkeler faiz artırdı ve bu yolla enflasyonu denetim altına aldı.
ENFLASYON ORTA SINIFI NASIL BİTİRDİ?
İstanbul Planlama Ajansı uyumunda Prof. Dr. Tahsin Bakırtaş’ın öncülüğünde kaleme alınan “Küreselden Yerele Orta Sınıf ve Gelir Dağılımı” başlıklı incelemede enflasyonun yarattığı tahribat en yeni haliyle ortaya kondu:
– 2021 yılı ve sonrasında yaşanan yüksek enflasyon, ortanca hanehalkının net gerçek gelirini erozyona uğrattı ve bu periyotta kıymetli ölçüde doruktaki bir avuç beşere, üst sınıfa servet transferi yapıldı.
– 2007’de medyan gelir 2,7 kat taban fiyata eşitken, 2023’te 1 taban fiyata eşitlendi. Yani Türkiye’de ortanca yurttaş, taban fiyatla geçinen yurttaş pozisyonuna geldi.
– Hanehalkı ortanca net geliri enflasyonun gerisinde kaldı. Fakir ve her an yoksulluğa düşecek hanelerin toplamı, toplam hanelerin üçten birinden fazla.
– Çalışan orta sınıfın merkezi olan İstanbul’daki hane halkının 2007’deki 100 TL’lik alım gücü 2023’te 35 TL’ye geriledi.
ALMANYA’DA SİLAHLANMA İÇİN BORÇLANMA LİMİTİNİ KALDIRMA TARTIŞMASI
Almanya’da 23 Şubat’ta yapılacak seçimlere sayılı günler kala çok farklı bir tartışma var. Alman önderler savunma bütçesini artırmayı ve buna kaynak yaratmak için de yıllardır katı bir biçimde uygulanan borçlanma limitlerini kaldırma konusunu tartışıyor.
Başbakan Olaf Scholz ile Savunma Bakanı Boris Pistorius arasında uyuşmazlık var. Pistorius, Rusya’dan gelen tehditler karşısında Almanya’yı “kriegswichtig [savaşa hazır]” bir ülke haline getirmek gerektiğini savunuyor ve bunun için de savunma bütçesinin kamu borçlanma limitlerinden muaf tutulması davetinde bulunuyor. Scholz ise, savunma bütçesini artırmayı reddediyor ve ikilinin ortasında sert bir tartışma yaşandığı bildiriliyor.
İşlevsel bir savaş gücü oluşturmanın anayasal bir gereklilik olduğunu savunan Pistorius, askeri ve sivil savunmaya ayrılan hükümet fonlarının, çok harcamayı önlemek için 2016’da getirilen katı bir kural olan Almanya’nın ünlü ‘borç freni’nden hariç tutulmasını istiyor.
Sadece Pistorius değil, 23 Şubat’ta yapılacak seçimlerin akabinde Başbakan olması beklenen muhafazakar Hıristiyan Demokrat Birliği (CDU) önderi Friedrich Merz de savunma harcamalarını finanse etmek için borç limitinin gevşetilmesi gerekebileceğini söylüyor. Merz, ülkenin borç kurallarını ıslahat etmeye açık olduğunu belirtiyor.
Almanya’nın meşhur “borç freni” iç borçlanmayı frenleyen ve yıllık kamu açığını GSYİH’nın yüzde 0,35’inden daha az olacak halde sınırlayan anayasal bir düzenek…
Ukrayna savaşının başlamasıyla birlikte Almanya, “Zeitenwende” denilen “zamanın dönüşü politikasının” bir modülü olarak 100 milyar Euro’luk bir savunma harcama fonu açıkladı.
Ancak, yaşanılan bütçe kısıtları ve ekonomik kriz bu vizyonun gerçekleşmesine mahzur oldu. Hükümet, 2027’ye kadar sürecek 100 milyar Euro’luk bütçe dışı savunma harcama fonu oluşturarak savunmaya uzun vadeli yatırım yapamadı. Bilakis, 2025 bütçe taslağında savunma harcamalarında indirime gidildi.
Hem de ABD Başkanı Trump’ın “Avrupalı müttefiklerden savunma harcamalarını ulusal gelirin yüzde 2’si yerine yüzde 5’e çıkarma” davetine karşın… Scholz, Ocak ayında yaptığı açıklamada Trump’ın bu davetini eleştirerek bütçede değişikliğe gidilmeyeceğini ve NATO’nun yüzde 2’lik oranına bağlı kalacaklarını belirtti. Mümkün Başbakan Merz ise bu oranın yüzde 3’e çıkabileceğini tabir etti.
Önümüzdeki günlerde enteresan gelişmeler olacak. Ukrayna savaşının sona ermesi, Almanya ekonomik krizi ve seçimler, Trump’ın gümrük vergileri ve ticaret ortaklarının yanıtı, Trump’ın baskısıyla Avrupa’nın daha fazla savunma harcamasına gidecek olması… Bekleyelim; yazacak, konuşacak çok husus var.