Fotoğrafa süratli bakarsanız: “Yine Fransız çiftçiler aksiyon yapıyor” diyebilirsiniz.
Bursa’lı çiftçilerin traktörlü aksiyonları Oysa Bandırmalı çiftçiler gıcır gıcır traktörleri ile yola dökülmüşler. Çiftçiler eserlerini maliyetlerin altında satmak zorunda kaldıkları gerekçesiyle traktörleriyle Bandırma-Balıkesir karayolunu kapattılar. Domates, kavun, karpuz üzere eserleri elde kalan üreticiler, “Böyle giderse malımız ya tarlada kuruyup gidecek ya hayvan yemi olacak” dedi. Bir küme çiftçi de kol kola girerek temsili olarak Ankara’ya hakikat yola çıktı.
Daha evvel de Burdur ve Bursalı çiftçiler traktörleriyle yollara dökülmüştü. İlerleyen günlerde devamı geldi; Kahramanmaraş, Manisa, Diyarbakır, Edirne ve Eskişehir.
Eskişehir’de çiftçiler tarlaya traktörle “Üretemiyoruz” diye yazdı. Son olarak iktidarın oy deposu kabul edilen Konya’da çiftçiler eylemdeydi.
Tarımdaki kriz çok kıymetli. Zira bu işin sonu fevkalâde pahalılık, kıtlık ve açlık.
Hazine Bakanı Mehmet Şimşek’in Uluslararası Para Fonu (IMF) patentli kemer sıkma programının tüm toplumun omuzlarına çöken yükü, yandaşların da sesinin çıkmaya başlamasına neden oldu. Fakirleşme muhakkak bir kesiti değil, tüm toplumu mülksüzleştiriyor.
İktidarın tarım siyasetleri nedeniyle bu hayati bölümdeki kriz daha da derinleşiyor. Uzmanlar gelecek yıl daha da ağır problemlerle yüz yüze kalacağımızı savunuyor.
Temel sorun üretim maliyetleri ile satış fiyatları ortasındaki uçurum… Bu neden oluyor? Üretim neden azalıyor? Olması gerektiği üzere verimli, bol ve de düşük maliyetli üretim neden yapılamıyor?
TARIMIN İKTİSATTAKİ HİSSESİ YÜZDE 6’NIN ALTINA İNDİ
Önce şunu söyleyelim; tarımda gayri safi yurtiçi hasıla (GSYİH) yıllar boyunca daima azaldı. Tarımın hissesi 1960’larda yüzde 55 iken 1990’da yüzde 17, 2000’de yüzde 10’a düştü. Daha sonra daima azalarak, 2018’de yüzde 6.5’e düştü, geçen yıl birinci sefer yüzde 6’nın altına inerek yüzde 5.9 oldu. 2023’te tarım bölümü de büyüme şöyle dursun yüzde 0.2 küçüldü.
Uzmanların şöyle bir çalışması var: “Son 10 yılda Türkiye iktisadı yüzde 60’a yakın büyürken, tarımda büyüme yalnızca yüzde 23 oldu. Son 20 yılda ise iktisattaki büyüme yüzde 184, tarımdaki büyüme ise yüzde 66; yani bunun üçte biri kadar.”
Sadece Türkiye değil, dünya nüfusu artıyor. Buna bir de berbatlaşan iklim şartlarını; bilhassa kuraklığı ekleyin… Çağdaş teknolojileri kullanarak verimliliği artırarak ziraî üretime tepe yaptırmamız gerekirken, biz ithalata abanıyoruz.
TARIMSAL DAYANAK GSYH’NİN YÜZDE 1’İNDEN AZ OLMAZ KARARI UYGULANMIYOR
Tarımın sıkıntıları kısa başlıklar halinde şöyle sıralayalım:
1) Ziraî dayanaklar bir yıl sonra ödeniyor. 2023’te 63,4 milyar lira olan takviyeler, 2024 için 91,6 milyar liraya çıkarıldı fakat bu artış enflasyon karşısında eridi. Halbuki Eylül ayında yalnızca iç borcun faizine ödenecek para 119 milyar lira… Yasa tarım takviye bütçesinin Gayri Ulusal Hasılanın yüzde 1’inden az olmayacağını hükmetmesine karşın takviyeler her vakit yasa ile belirlenen oranın altında kaldı.
2) İklim değişikliğiyle gayret temel problemler ortasında yer alıyor. Israrlı kurak şartlar 1970’li yıllardan itibaren Türkiye’nin büyük kısmında hükümran oldu. Türkiye, dünyada arazi tahribatına karşı hassasiyeti yüksek ve çölleşme riski taşıyan ülkeler ortasında yer alıyor. Yaklaşık 78 milyon hektarlık toplam yüzey alanının 20 milyon hektarı kurak alanlardan, 31 milyon hektarı da yarı kurak alanlardan oluşuyor. Toprak varlığımızın yüzde 86’sı da farklı seviyede erozyona maruz kalıyor.
3) Mazot, gübre ve elektrik üzere girdi maliyetleri süratle artıyor. Akaryakıta neredeyse her hafta artırım yapılıyor. Örneğin Mazotun litresi bir yılda 24 TL’den 44 TL’ye çıktı. Gübre ve ilaç maliyetleri enflasyonun üzerinde arttı. Otoyol ve köprü geçişlerine yapılan yeni artırım ulaşım maliyeti olarak eser fiyatlarına yansıyacak. Gübre, tarım ilacı, tohum, tarım makinalarının fiyatı da süratle artıyor. Girdi maliyetlerinde üreticiler lehine indirimler yapılması gerekiyor. Ayrıyeten, ÖTV’nin sıfırlanması, KDV’nin de indirilmesi gerekiyor.
DOMATESİN KİLOSU 2 TL’YE DÜŞTÜ, TOPLAMAK İÇİN GÜNLÜK YEVMİYE 800 TL
4) Personellik maliyetleri de çok yükseldi. Örneğin Marmara bölgesinde domatesin tarlada kalmasının, toplanamamasının en kıymetli nedeni bu… Çok uygun biliyorum; Çanakkale’de erken hasat yapılan Ezine yöresinde domatesin kilosu tarlada 5-6 liradan satıldı lakin ilerleyen günlerde daha içerdeki Karacabey, Bandırma çiftçilerinin eseri tarlada 2 liraya düştü. Domates toplama işinin günlüğü ise personel başına 800 TL. Çiftçi onlarca emekçiye bu parayı verdikten sonra, domatesi toptancıya 20-25 kiloluk sandığı 200 liradan satıyor. Neredeyse sıfır kâr. “O kadar uğraşacağıma tarlada kalsın” diyor. Gazetelerde gördüğümüz, “Fiyatlar tarlada düştü, markette katlandı” ne acı ve de işin özünü yansıtan bir başlık…
5) Kurak ve yarı kurak iklim neslinde olduğumuzdan ötürü sulama, en büyük problemlerden biri. Birtakım bölgelerde yeraltı su düzeyleri kıymetli ölçüde düştü. Türkiye’de sulanması gereken toplam arazi 8,5 milyon hektar iken sulanabilen arazi 2020 yılı prestijiyle 6.7 milyon milyon hektardır.
Mevcut sulama şebekelerinin yüzde 37’sinde klasik, yüzde 41’inde kanalet, yüzde 22’sinde de ise borulu sistemler kullanılıyor. Sulanan yerlerde ise yüzde 70 yüzey, yüzde 17 yağmurlama ve yüzde 13 damlama sulama metotları kullanılıyor. Açık sistemler nedeniyle suyun kıymetli kısmı buharlaşıyor. Borulu sistemleri, damlama sulamayı artırmak gerekiyor.
6) Çok kıymetli sıkıntılardan biri de eser planlaması yapılmaması. Yılına nazaran birtakım eserlerde çok üretim, bir diğer eserde ise düşük üretim yapılıyor. Örneğin, pandemi vaktinde ayçiçek yağı fiyatları çok artmıştı. Sonraki yıl Çanakkale yöresinde her yer sarı sarı ayçiçek tarlasıydı. Çiftçiler evvelki yıl yüksek fiyat getiren eserleri ekiyor. Çok üretim haliyle düşük alım fiyatlarına neden oluyor.
YAŞ ORTALAMASI 55 VE KAYITLI ÇİFTÇİ SAYISI İSE 5 MİLYONDAN 2,1 MİLYONA DÜŞTÜ
7) Gereksinim duyulan iş gücü Afganistan’dan gelen çobanlar, Gürcistan’dan ve Suriye’den gelen mevsimlik tarım çalışanları ile kapatılmaya çalışılıyor. Kırsal nüfus Türkiye’de azalmanın yanında yaşlanıyor. Türkiye’nin genel yaş ortalaması 32 iken, kırsal kesim yaş ortalaması 55’e kadar yükseldi. Kayıtlı çiftçi sayısı ise 5 milyondan 2,1 milyona geriledi. Yaşlı nüfusun yeni teknolojilere ahenkte zorluk çekmesi bir öbür kıymetli sorun.
8) Tarım yerleri yanlış ve emel dışı kullanım, çok otlatma, ormansızlaştırma, endüstrileşme, kentleşme ile yok ediliyor. En verimli tarım alanlarına apartmanlar dikiliyor. Gazetelerden üzücü bir başlık; “Buğday ithal edip tarlalara TOKİ dikiyoruz.”
Türkiye’de 78 milyon hektar arazinin yaklaşık yarısı tarıma uygun arazidir fakat 1990’larda 40 milyon hektar olan tarım yeri alanı 2018 yılına gelindiğinde 37.8 milyon hektara bugün ise 23 milyon hektara düştü. 30 yılda 20 milyon hektar tarım alanı yok oldu. Bu tedbir almamız gereken bir husustur.
Ayrıca miras hukuku hasebiyle topraklar çok fazla küçük modüllere ayrılıyor, Kesimli topraklarda verimlilik azalıyor. Küçülen işletmeler maliyetleri karşılayamıyor ve çiftçiliği bırakmak zorunda kalıyor.
NOHUT VE MERCİMEK SATTIĞIMIZ ÜLKELER ARTIK DÜNYANIN EN BÜYÜK ÜRETİCİSİ
9) 1980’li yıllarda dünyanın kendine kâfi yedi ülkesinden biri iken ilerleyen yıllarda bu tablo değişmeye başladı ve birçok eserde kendine yeterliliği kaybettik. Türkiye yalnızca nohut, pamuk, patates, çavdar ve şeker pancarında kendine kâfi olurken birçok bitkide kendine yeterliliği kaybetti. Mercimek ve nohut ihracatında değerli bir hisseye sahip olduğumuz yıllarda, bu alanda üretimi çok az yapan Kanada, ABD ve Avusturalya’nın günümüzde değerli mercimek ve nohut üretici ve ihracatçısı ülkeler haline gelmesinden dersler çıkarmalıyız.
10) Buğday ve arpa başta olmak üzere tüm tahıl alanları azalıyor. Uzun yıllar ortalamalarına nazaran, Türkiye buğday randımanı 18-21 milyon ton ortasında değişim gösteriyor. 2000-2022 yılları ortasında buğday ekiliş alanları yaklaşık 9.2 milyon hektardan 6.5 milyon hektara düştü. Rekolte; 2021’de 17.7, 2022’de 19.8 ve 2023’te 22 milyon ton oldu. Türkiye, dünyanın 10’uncu büyük buğday üreticisi ve 7’nci büyük tüketicisi… Geçen yıl 8 bin 500 ton ihracat, 10 bin ton ithalat yaptık. Yerli üretimi artırma kapasitesine sahip olmasına karşın buğday ithalatı artarak sürdürülüyor. En stratejik ziraî eser olan buğdayda kendi kendine yeterliliğimizi hemen artırmamız gerekiyor.
TÜRKİYE MİLLETLERARASI TOHUM MONOPOLLERİNİN AÇIK PAZARI HALİNE GELDİ
11) Neo-liberal dalga ile birlikte Türkiye pazarına giren özel tohumculuk şirketlerinin sayısı süratle arttı, dünyanın en büyük tohum şirketleri yatırım yaptılar. Mevcut tohumculuk şirketlerinin yüzde 93’ü yerli, yüzde 4’ü yabancı ve yüzde 3’ü yerli yabancı ortaklığı… Lakin bu büyük şirketlerin pek azı tohum ıslah ve adaptasyon gayreti içine girdiler. Tohumculuğun özelleşmesi, hibrit tohumun yeni bir memleketler arası meta haline gelmesiyle çakıştı ve sonuçta Türkiye memleketler arası tohum monopollerinin açık pazarı haline geldi.
12) Tarımda eser kalitesi ve verimlilik artışı için günümüzün çağdaş teknolojisinin formül ve araçlarını kullanmak çok hale kıymetli geldi. Türkiye’de ziraî üretim büyük ölçüde klasik yollarla yapılıyor. Arazinin yanlışsız teknoloji ile işlenmesi, sulanması, gübrelenmesi, drone’lar ile ilaçların atılması, gelişmiş araçlar ile eserin toplanması, tekrar son teknoloji makinalar kullanan ziraî sanayi tesislerinde işlenmesi vd. gerekiyor. Ayrıyeten, bu çeşit çağdaş tarıma geçiş için çiftçilere eğitim verilmesi gerekiyor.
AÇLIK 21, YÜZYILIN EN YAKICI SORUNU OLABİLİR
Tarım kesiminin ehemmiyeti gün geçtikçe daha da artıyor. Zira 2050 yılına gelindiğinde dünya bugünkü 8 milyardan 10 milyar beşere konut sahipliği yapacak. Ziraî randımanda yenilikçi tahlillerle büyük artışlar sağlanması ve buna su ve fosil yakıt kullanımında büyük düşüşlerin de eşlik etmesi gerekiyor. Aksi takdirde, uzmanların varsayımına nazaran bir milyarın üzerinde insan açlıkla karşı karşıya kalabilir. Açlık, 21. yüzyılın en acil sorunu olabilir.
Bu noktada bundan 20 yıl evvel 17 milyon nüfusunu beslemekte zorlanan lakin 2023 yılında 124 milyar Euro ziraî eser ihraç ederek, ABD’den sonra dünyanın ikinci büyük ihracatçısı olan Hollanda’yı ele almak gerekiyor.
KUZEY KUTBUNA YAKIN HOLLANDA NASIL DOMATES İHRACATINDA BİRİNCİ OLDU?
Hollanda ne yaptı? Yüzölçümü Konya kadar olan Hollanda, bunun yarısını tarıma ayırdı. En değerlisi tarımda gelişmiş teknolojiyi kullandı ve etrafa hassas sürdürülebilir tarımda öncü oldu. Hollanda, tarım ve besin teknolojisinde en büyük ihracatçı olduğu üzere, dikey tarım, tohum teknolojisi, hayvancılık ve eser hasadında robot teknolojisinde öncü pozisyondadır. Yenilikçi teknolojiler sayesinde su kullanımını, karbon ve metan gazı salınımını aşağı çekti. Şöyle bir nokta var; Tarıma dayalı en büyük 20 global şirketin 15’nin araştırma ve geliştirme merkezleri bulunuyor.
Kuzey Kutbu’na 1.609 kilometre uzaklıktaki Hollanda, güneşli havalarda yetişen bir meyve olan domates ihracatında global başkan olduğu üzere dünyanın en büyük patates ve soğan ihracatçısı ve bedel açısından genel olarak en büyük ikinci zerzevat ihracatçısıdır.
Domates üzerinden çarpıcı birkaç örnek vereyim; Hollandalı çiftçiler bir kilogram domates üretmek için 4 litre su harcarken, bu hususta dünya ortalaması 210 litredir. Domateste Hollanda’nın verimliliği ise 2,6 kilometrekarede 144 bin tondur ve açık orta dünya birincisidir. Dünyada en çok toprağa domates eken Çin’de verimlilik ise birebir alana 58 bin tondur. Türkiye bu mevzuda dünya 17’ncisidir ve Meksika, İran, Mısır, Cezayir, Tunus, Fas üzere ülkeler bizden daha verimli domates üretir.
Neyse, dünya iktisadı, global finansal sistemde artan istikrarsızlık, altının yükselişi, finans kapitalin gelişmekte olanları nasıl borçlandırdığını, borç ve faiz ödemekten kamu harcamalarını nasıl kıstıklarını yazacaktım. Olmadı, gelecek sefere…
Not: Bu yazıda Ziraat Mühendisi Dr. Fikret Eyüpoğlu’nun “Türk Tarımı ve Besin Krizi” başlıklı araştırmasından yararlanıldı.