İZMİR – Mardin’in Dargeçit ilçesinde yer alan Boncuklu Tarla, birinci olarak 2008 yılında Ilısu Barajı inşa alanında yürütülen yüzey araştırmaları sırasında keşfedildi. Boncuklu Tarla’da ortaya çıkan buluntular, Mardin yöresinin Neolitik periyot açısından günümüze kadar tespit edilen birinci yerleşim yeri olduğunu gösterirken, Üst Dicle bölgesi ile Kuzey Mezopotamya Neolitikleşme süreci üzerine de değerli bilgilere ulaşılmasını sağladı. Hafriyatlarda, avcı toplayıcı toplulukların yerleşik hayattan üretici topluma geçiş evresine dair kıymetli bilgiler elde eden bilim insanları, buğdayın ve arpanın ıslahı; keçi ve koyunun evcilleştirilmesi sürecine ait de çok kıymetli bilgilere ulaştı.
Öte yandan Boncuklu Tarla’da yapılan hafriyatlarda ortaya çıkan birtakım yapıların günümüzden 13 bin yıl öncesinde yapıldığı bedellendiriliyor. Tarihi Göbeklitepe’den bin yıl daha eskiye uzanan Boncuklu Tarla, önümüzdeki süreçte de herkesi şaşırtacak yeni bilgiler edinmemizi sağlayacak üzere görünüyor.
Boncuklu Tarla nasıl ortaya çıktı? Boncuklu Tarla’daki birinci yerleşimciler nasıl bir hayat biçimi benimsemişti? Boncuklu Tarla’yı Göbeklitepe, Karahantepe, Körtiktepe üzere yerleşimlerle karşılaştırdığımızda ortalarında ne cins benzerlikler ya da farklılıklar bulunuyor? Neolitik Çağ için çok değerli bulgular sunan ve tarihi Göbeklitepe’den bin yıl daha eskiye giden Boncuklu Tarla ve çağdaşı yerleşimler neden hak ettiği ilgiyi görmüyor? Mardin Artuklu Üniversitesi Arkeoloji Kısmı öğretim üyesi, Boncuklu Tarla Hafriyat Lideri Doç. Dr. Ergül Kodaş sorularımızı cevapladı.
Boncuklu Tarla Hafriyat Lideri Doç. Dr. Ergül Kodaş ‘KADINLAR BONCUK BULMAK İÇİN TARLADA BEDAVAYA ÇALIŞIRLARDI’
Öncelikle soralım… Boncuklu Tarla ismini nereden aldı?
Boncuklu Tarla ismini Kürtçe Zawiye Maherke sözünden almış. Tam çevirisi Boncuklu Tarla olan bu isim bölgede yaşayan köylüler tarafından verilmiş. Çünkü köylüler burada evvelden çok sayıda boncuk bulduklarından bahseder. Hatta birçok kişi evvelden genç bayanların boncuk bulmak için bu tarlada bedavaya çalıştıklarını söyler. Bu boncukları ekseriyetle en klasik haliyle ve bizlerin de arkeolojik çalışmalarda öne sürdüğümüz halde giysi süsleme gayesiyle kullanmışlar. Birtakım boncukların da tespih imamesi olarak kullanılmış olabileceği söyleniyor. Lakin yerleşimin bulunduğu alanın kamulaştırılması ve arkeolojik çalışmaların başlamasıyla bu gelenek de haliyle kaybolmuş durumda.
Boncuklu Tarla’nın birinci olarak ortaya çıkışı nasıl oldu?
Bu yerleşimin bulunduğu bölge, Ilısu Baraj gövdesinin inşa edildiği alan içinde kalmıştı. Bu nedenle o periyot bölgede Prof. Dr. Tuba Ökse ve Prof. Dr. Harun Taşkıran başkanlığında uzun müddetli yüzey araştırmaları yürütüldü. İşte Boncuklu Tarla da 2008 yılında Ilısu Barajı ve Hes projesi kapsamında yapılan yüzey araştırmalarında tespit edildi. Bu keşfin akabinde 2012 yılında başlatılan arkeolojik hafriyatlar aralıksız olarak devam ediyor. 2017 yılından itibaren ise ben ve takımım alanda hafriyat çalışmalarını yürütüyoruz.
‘BONCUKLU TARLA KENDİNE HAS DİNAMİKLERE SAHİP’
Elbette bütün hafriyat alanları kendi dinamikleriyle birlikte insanlık tarihi içinde kıymetli bir role sahip. Lakin merak edenler için soralım… Boncuklu Tarla’da yapılan hafriyatlar insanlık tarihinin değişmesinde nasıl bir rol oynadı?
Boncuklu Tarla, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde son 20 yılda yapılan araştırmalardan birisi. Sizin de söylediğiniz üzere tüm bu yerleşimler aslında insanlık tarihini değiştiriyor. Ama bu yerleşimlerin tamamı bir pazılın kesimleri üzere, her biri kendine has yeni bilgilere sahip. Bu bilgiler de kronolojik ve bölgesel bağlamdan kendi içinde kıymetli farklılıklar sergiliyor. Boncuklu Tarla da bunlardan bir tanesi ve kendine mahsus birtakım dinamiklere sahip. Bunlardan birincisi kuşkusuz Geç Epipaleolitik periyot sonundan Çanak-Çömleksiz Neolitik Çağ sonuna kadar yaklaşık 4 bin yıl boyunca iskan görmüş olması. Bu durum Neolitikleşme sürecinin eksiksiz takip edilebilmesini sağlıyor. Ama Geç Epipaleolitik periyoda ilişkin katmanlar Güneydoğu Anadolu’da bulunan Körtik Zirve, Çemka Höyük, Söğüt Tarlası, Biris Mezarlığı üzere farklı yerleşim yerlerinde de tespit edildi. Lakin kelam konusu yerleşimler yalnızca bu devirde ve çabucak gerisinden gelen Çanak-Çömleksiz Neolitik devrin erken evrelerinde iskan görmüş. Bu bağlamda Boncuklu Tarla yalnızca Anadolu’da değil daha geniş bir coğrafik kontekst içerisinde Yakın Doğu’da, Geç Epipaleolitik periyottan Çanak-Çömleksiz Neolitik devir sonuna dek iskan gören az yerleşim yerlerinden birisi diyebiliriz. Bu yüzden göçebelikten yerleşikliğe geçiş yaşayan kelam konusu toplulukların davranış biçimlerinin kesintisiz bir halde incelenmesine imkan sağlıyor.
‘BONCUKLU TARLA NEOLİTİKLEŞME SÜRECİNİ KESİNTİSİZ BELGELEDİ’
Peki, Boncuklu Tarla’daki birinci yerleşimciler nasıl bir ömür stili benimsemiş? Hafriyatlarda ortaya çıkan bulgular bu mevzuda bize ipucu veriyor mu?
Neolitikleşme sürecinin her etabı beslenme üslubu, barınma hali, teknik değişimler yahut toplumsal davranış biçimleri için birbirinden farklı özellikler taşıyor. Birinci etapta avcı-toplayıcı-balıkçı yerleşik olan kümeler vakit içerisinde kimi eserleri evcilleştirmeye başlıyor; çiftçilik ve hayvancılıkla uğraşan yerleşik köylülere hakikat dönüşüm yaşanıyor. Bu süreçte tabi ki toplulukların barınma biçimi, kullandıkları aletler ve toplumsal davranış biçimleri de değişime uğruyor.
İşte Boncuklu Tarla bu sürecin kesintisiz bir biçimde belgelenmesini ve anlamlandırılmasını sağladı. Örneğin Boncuklu Tarla sakinlerinin aşağı üst MÖ 8500’lerden evvel yerleşik avcı-toplayıcı-balıkçı olduklarını bu süreçten sonra ise hayvancılık ve tarımla geçimlerini sağladıklarını biliyoruz. Bilhassa bu süreçle birlikte boncuk ve pandantiflerin de sayısal olarak arttığını, gömülü yahut yarı gömülü özel binaların dahi artık hem yer olarak inşa edilmeye başladığını görüyoruz. Ayrıyeten orak-dilgilerin ve büyük boyutlu ok uçlarının sayısal olarak artış gösterdiğini söyleyebiliriz. Bu örnekler farklı nesnelerle de desteklenebilir. Hasebiyle bu sorunun yanıtını beslenme ile alakalı değişimlerin daha genel değişimlere neden olduğu formunda özetleyebiliriz.
‘KESİN KARŞILAŞTIRMALAR İÇİN ŞİMDİ ERKEN’
Boncuklu Tarla’yı Göbeklitepe, Karahantepe, Körtiktepe üzere yerleşimlerle karşılaştırdığınızda ortalarında ne çeşit benzerlikler ya da farklılıklar var?
Her şeyden evvel kelam konusu yerleşimlerin yer yer çağdaş katmanları olmakla birlikte kronolojik olarak birbirinden farklı oldukları unutulmamalı. Ayrıyeten bu yerleşimler birbirinden farklı bölgelerde bulunuyor. Göbeklitepe ve Karahantepe Şanlıurfa Bölgesi dağlık alanında bulunurken Körtik Zirve ve Boncuklu Tarla, Dicle Irmağı etrafında bulunuyor. Bu bağlamda kelam konusu bölgelerde bulunan öteki yerleşimler de göz önüne alındığında iki farklı coğrafya/iklim ve farklı kültürel dinamiklerden bahsettiğimizi unutmayalım. Buna karşın kelam konusu topluluklar taş kaplar, taş bastonlar, kemik plaklar, yer yer benzeri yontma taş teknolojileri, kamu binaları ve steller üzere emsal obje/mimari/teknik özelliklere sahipler. Yani tahminen de şu an için ortak pahalara sahip Geç Epipaleolitik devir topluluklarını Neolitikleşme süreci ile bir arada takip etmeye ve kendi içerisinde karşılaştırmaya çalışıyoruz. Bu nedenle bence kesin karşılaştırmalar için şimdi erken.
Epipal bina ‘GÖBEKLİTEPE ETRAFINDA GELİŞEN BİR DİNAMİK KELAM KONUSU’
Boncuklu Tarla üzere tarihi bu kadar eskiye giden diğer hafriyat alanlarının da varlığı bilinirken gerek basın gerekse kamuoyunda Göbeklitepe ilgi odağı oldu. Neolitik Çağ için çok kıymetli bulgular sunan ve tarihi Göbeklitepe’den bin yıl daha eskiye giden Boncuklu Tarla ve çağdaşı yerleşimler sizce neden hak ettiği ilgiyi görmüyor?
Bu soruyu tahminen de iki farklı alan üzerinden cevaplamak lazım. Birincisi biz bilim insanlarını ilgilendiren akademik ilgi. Son yıllarda genelde Anadolu özelde ise Güneydoğu Anadolu Bölgesi Neolitik Çağ ve kültürleri üzerine ağır bir bilimsel ilgi var ve Boncuklu Tarla da hem bu dataların üretildiği hem de bilim dünyasının ilgilendiği bir yerleşim oldu.
İkincisi ise, sizin asıl sormak istediğiniz, bölgede turizmin doruğa çıkarılması hedeflenirken, daha çok Göbeklitepe etrafında gelişen bir dinamiğin kelam konusu olması. Göbeklitepe kuşkusuz bu dinamiğin toplum karşısında karşılık bulduğu bir yerleşim. Ayrıyeten tarih öncesi periyotların tanınan yahut turistik olma sürecinin ana üretici noktalarından birisi ve bu nedenle de biraz sembolik. Hatta Göbeklitepe’nin turizm geçmişi ve tanınan bilinirliği birçok kişinin düşündüğünden çok uzun bir vakit aldı. Bu bağlamda bölgede yapılan yeni ve eski hafriyatlar bu bilinirlik sürecinden geçiyor üzere geliyor ve ileriki yıllarda birçok yerleşim yeri Göbeklitepe ile misal bir bilinirliğe sahip olabilir. Özellikle Şanlıurfa Bölgesi’nde bulunan Karahan Zirve, Sayburç, Sefer Zirve ve Mardin’de bulunan Boncuklu Tarla üzere birçok yeni yerleşim bu sürece girmeye başlayacak diye düşünüyorum. Umarım bu sayılar arttırılabilir.
Peki, alanda ortaya çıkan mezarlara ait ne tıp sonuçlara ulaştınız?
Yerleşim yerinde 200’ün üzerinde bireye ilişkin iskelet kalıntısı tespit edildi. Bunlar ortasında bayan, çocuk ve erkekler var ve tamamı konutların içerisine ve taban altlarına gömülmüş. Hatta yalnızca birincil değil ikincil gömülere de rastlıyoruz. Bu gömüler ortasında kafatası kültüne ilişkin izlerle de karşılaştık. Hafriyatlarda 200 binin üzerinde boncuk tespit edildi. Boncuklar genel olarak iskeletler üzerinde bulundu. Bu boncukların daha çok süsleme hedefli olduğunu, burada 12 bin yıl evvelce bu yana süsleme yapıldığını düşünüyoruz. Boncuklu Tarla’da mezarların içerisinde açığa çıkarılan ve insitu pozisyonda bulunan boncuk ve pendantifler yaş, cinsiyet kavramları ile süslenme ortasında nasıl bir münasebetin olduğu ve topluluğun kendi içerisinde ne üzere kimlik kavramlarına sahip oldukları üzere yeni sorular sormamızı da sağladı. Ayrıyeten bu ayrımın boncuk imalinde kullanılan hammadde ile bireylerin yaş cinsiyetleri ortasında da birtakım farklılaştırmalara işaret ettiği tespit edildi.
‘İNANÇ KAVRAMI BİRÇOK NOKTADA KENDİNİ HİSSETTİRİYOR’
Tüm bu buluntuları değerlendirdiğimizde Boncuklu Tarlalıların inanç sistemi hakkında neler söyleyebiliriz?
İnanç kavramı aslında soyut bir kavram. Ancak kendine ilişkin sembolleri/objeleri olduğu için onu tanımlamak daha kolay olabilir. Olağan tarihöncesi topluluklar için bunu söylemek daha güç bir durum. Örneğin bir etnolog yahut toplumsal antropolog bir kümesi incelerken onlarla yaşar, nesnelerin, alanların kullanımını müşahedeler, yeri gelir orada yaşayan bireylerle konuşur. Hasebiyle data tabanı güçlüdür ve birebir müşahede ve pratiğe dayanır. Estetik, itibar, hiyerarşi üzere kavramları ve onların metalaşmış hallerini görme deneyimleme talihi vardır.
Fakat tarih öncesi periyotlarda bu imkansızdır. Bu bağlamda kendimizi etnolog yahut toplumsal antropolog üzere düşündüğümüzde incelediğimiz gurubun kalıntıları oradadır ancak birebir müşahede ve pratik imkanı yoktur. Hasebiyle birçok ‘şeyi’ inanç ve sembolizm üzerinden değerlendirirken, estetik, itibar, hiyerarşi üzere kavramlar ile alakalı olanlar boşlukta kalıyor. Bu nedenle Boncuklu Tarla’da inanç kavramına dair bir şeyler söylemek için öncelikle iskeletler ve onların yanında bulunan süs eşyaları ortasındaki münasebet üzerine yapmakta olduğumuz çalışmanın tamamlanmasını beklemeliyiz. Ancak bu kademede inanç kavramının olduğunu ve bunun kamu binaları da dahil olmak üzere kendini birçok noktada hissettirdiğini söylemekte yarar var.
‘BİNALAR TOPLULUKLARIN ORTAK HAYAT ALANLARI OLABİLİR’
Kamu binalarıyla birlikte stelleri ve kolonları da tespit ettiğinizi biliyoruz. Pekala, bu buluntulardan yola çıkarak birinci yerleşimcilerin nasıl bir ortamda yaşadıklarını hayal edebiliyor muyuz?
Boncuklu Tarla’da şu ana kadar dokuz farklı kamu yapısı açığa çıkarıldı ve sizin bahsettiğiniz kamu binası, en yeterli korunanlarından birisi ve en popüleri. Ancak bu yapı ile benzeri çok sayıda yapı bulunuyor. Genel olarak boncuklu Tarla’da merkezde 4 başka stel yahut paye bulunan yapıların sistematik olduğunu söyleyebilirim. Bunların kimileri yuvarlak kimileri ise köşeli plana sahip. Ayrıyeten ana duvara bitişik olarak inşa edilen payandalı yapılar da farklı bir küme olarak düşünülebilir. Bu durum paye, payanda ve stel üzere farklı taşıyıcı mimari ögelerin varlığına işaret ediyor. Bu yapı elemanlarının konutlarda olmaması kelam konusu binaların konut olmadıkları fikrini ortaya çıkarıyor. Bu nedenle kelam konusu binalar inanç ve sembolizm kavramları ile ilişkilendiriliyor.
Fakat farklı bir pencereden bakarsak bu cins binaların toplulukların ortak ömrünü sembolize edebileceklerini de düşünebiliriz. Boncuklu Tarla özelinde kelam konusu yapıların ekseriyetle yerleşimin köy yer tertibinin merkezinde olduğunu görüyoruz. Bu durum kelam konusu binaları topluluğu bir ortada tutan bir öge olarak düşünmemize neden oluyor. Yani bu binalar kelam konusu toplulukların ortak hayat alanları olarak da düşünülebilir. Ayrıyeten Boncuklu Tarla’da özel mülkiyet ve hiyerarşi üzere olguların varlığına dair az sayıda dataya sahibiz. Bu nedenle alanda açığa çıkarılan kelam konusu yapılar aile-akraba-grup alakası olan ve ortak bedeller etrafında toplanmış topluluklara ilişkin olabilir. Bu yapıları kelam konusu toplulukların ortak ömür tertiplerinin hem sembolü hem de onun jenerasyonlar ortası geçişini sağlayan ana öge üzere düşünebiliriz. Hasebiyle birinci yerleşimcilerin bu türlü bir ortamda yaşadığını da hayal edebiliriz. Son olarak bu toplulukların kendilerine ilişkin mahallî ve kültürel dinamiklere de sahip olduklarını düşündüğümüzde aslında tüm yerleşim yerlerinde açığa çıkarılan özel/kamusal alanların tamamının çok değerli olduğunu söyleyebiliriz.